मनोविज्ञान आणि योग

 मनोविज्ञान आणि योग

(YCB च्या विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त)

मनोविज्ञानाची परिभाषा:

 

मनोविज्ञान ही विज्ञानाची एक शाखा आहे, जी मानवी मन, वर्तन, भावना, संज्ञा आणि अनुभूतींचा अभ्यास करते. हा विषय व्यक्तींच्या विचारसरणी, भावना, प्रेरणा, शिकण्याच्या प्रक्रिया आणि सामाजिक परस्परसंवादांचा वैज्ञानिक दृष्टीकोनातून अभ्यास करतो.

 

परिभाषा (Definition) :

 

"मनोविज्ञान हा मानवी आणि प्राण्यांच्या वर्तनाचा तसेच मानसिक प्रक्रियांचा वैज्ञानिक अभ्यास आहे."

 

मनोविज्ञानाच्या अभ्यासात जैविक, सामाजिक, भावनिक आणि संज्ञानात्मक घटकांचा विचार केला जातो, जो मनुष्याच्या एकूण व्यक्तिमत्त्व आणि वर्तनावर प्रभाव टाकतो.

 

योगशास्त्रानुसार मनाचे स्वरूप

 

योग – मनाचे शास्त्र

चित्तवृत्ती निरोध: चित्ताच्या वृत्तींना नियंत्रित करणे आणि संतुलित ठेवणे

 

मनाचे पाच प्रकार/ अवस्था (चित्तभूमी)

 

मन हे प्रकृतीचे स्वरूप आहे. प्रकृतीमध्ये तीन गुणांचे संतुलन असते - सत्त्व (शुद्धता), रजस (क्रियाशीलता) आणि तमस (जडत्व).

जेव्हा या गुणांचे संतुलन बिघडते, तेव्हा मनामध्ये अस्थिरता निर्माण होते. या अस्थिरतेमुळे मन पाच अवस्थांमधून जाते, ज्यांना चित्तभूमी म्हणतात.

 

पाच चित्तभूमी (मनाच्या पाच अवस्था)

 

1. मूढ (दुर्बल / जड) - तमोगुणप्रधान

 

मन मंद, जड, विसराळू आणि आळशी होते.

नैराश्याची (depression) स्थिती.

 

2. क्षिप्त (अशांत) - रजोगुणप्रधान

 

मन अस्थिर, चंचल, त्रस्त आणि भावनिक असते.

 

ही अत्यंत नकोशी अवस्था आहे.

 

3. विक्षिप्त (अस्थिर) - सत्त्वप्रधान पण रजोगुणाचा अंश

 

विद्यार्थी अवस्थेतील मन.

कधी स्थिर तर कधी विचलित होते.

 

4. एकाग्र (एकाग्रचित्त) – सत्त्वप्रधान

 

यात एकच चित्तवृत्ती असते.

 

"तत्प्रतिषेधार्थमेकतत्त्वाभ्यासः॥" (PYS 1.32)

ध्यानाची पहिली पायरी.

मन पूर्णतः केंद्रित असते.

 

5. निरोध (संपूर्ण संयमित) - पूर्ण सत्त्वप्रधान

कोणतीही चित्तवृत्ती नाही

 

"योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः" (PYS 1.2)

 

चित्ताच्या सर्व वृत्ती नियंत्रित होतात.

 

विचार आणि भावना स्वाभाविकपणे शांत राहतात.

 

चित्तभूमीचे अभ्यास फायदे
चित्तभूमीचा अभ्यास योग्यास त्याच्या किंवा त्याच्या शिष्याच्या मानसिक स्थितीचा आढावा घेण्यास मदत करतो आणि पुढील स्तरावर रूपांतर करण्यासाठी त्याला योग्य दिशा दाखवतो. निरोध आणि एकाग्र यातील अर्थ आणि फरक स्पष्टपणे समजून घेतला जातो.

 

चित्तवृत्ती - मनातील विचारांचे प्रकार

 

"वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टाऽक्लिष्टाः" (PYS 1.5)

➡ चित्तवृत्ती पाच प्रकारच्या असतात, ज्या क्लिष्ट (दुःखदायक) आणि अक्लिष्ट (अदुःखदायक) असू शकतात.

 

1. प्रमाण (योग्य ज्ञान)

2. विपर्यय (चुकीचे ज्ञान)

3. विकल्प (कल्पना किंवा मानसिक प्रकल्पना)

4. निद्रा (निद्रावस्था किंवा सुप्तावस्था)

5. स्मृती (स्मरणशक्ती)

मानसिक आजारांची कारणे – क्लेशांचे स्वरूप

 

क्लेश (मानसिक त्रासदायक घटक) आणि त्यांचे निवारण

 

"अविद्यास्मिता-रागद्वेषाभिनिवेशाः पञ्च क्लेशाः" (PYS 2.3)

➡ क्लेश (मानसिक दुःखाचे कारणे) पाच प्रकारची असतात:

 

1. अविद्या (अज्ञान) - सत्य आणि असत्य यातील फरक न कळणे

2. अस्मिता (अहंकार) - स्वतःला बुद्धीशी किंवा शरीराशी जोडून घेणे, ‘मी’ पणा

3. राग (आसक्ती) - सुखाच्या गोष्टींमध्ये आसक्त होणे

4. द्वेष (वैराग्याचा अभाव) - दुःखदायक गोष्टींविषयी तिरस्कार वाटणे

5. अभिनिवेश (मृत्यूभय) - मृत्यूची भीती, जी सर्व प्राण्यांमध्ये असते

 

 अविद्या ही सर्व क्लेशांची मुळ आहे.

 

अविद्याक्षेत्रमुत्तरेषां प्रसुप्ततनुविच्छिन्नोदाराणाम्॥(PYS 2.4)

 अविद्या (अज्ञान) हे पुढील (चार क्लेशांचे) क्षेत्र (मूलस्थान) आहे. हे क्लेश चार अवस्थांमध्ये असतात – सुप्त (प्रसुप्त), क्षीण (तनु), मध्यम (विच्छिन्न) व प्रबळ (उदारा).

अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या॥ (PYS 2.5)

 जे नश्वर (अनित्य) आहे त्याला शाश्वत (नित्य) मानणे, जे अशुद्ध (अशुचि) आहे त्याला पवित्र (शुचि) समजणे, जे दुःखदायक (दुःख) आहे त्याला सुखकर (सुख) समजणे, आणि जो आत्मा नाही (अनात्मा) त्यालाच आत्मा समजणे – हीच अविद्या (अज्ञान) आहे.

दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतेवास्मिता॥(PYS 2.6) 

पुरुष (साक्षीभाव) व बुद्धी (प्रज्ञा) यांचा एकत्वाचा (एकात्मतेचा) जो भास होतो, त्यालाच अस्मिता (अहंभाव, अहंकार) म्हणतात.

सुखानुशयी रागः॥(PYS 2.7) 

सुखाच्या अनुभवामुळे जो आसक्तीभाव (आसक्ति) निर्माण होतो, त्यालाच राग (आसक्ति) म्हणतात.

दुःखानुशयी द्वेषः॥(PYS 2.8) 

दुःखाच्या अनुभवामुळे जो वैरभाव (द्वेष) निर्माण होतो, त्यालाच द्वेष म्हणतात.

स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेशः॥(PYS 2.9) 

स्वतःच्या अस्तित्वाच्या संरक्षणाची सहज प्रेरणा (स्वरसवाही) ही सर्वत्र दिसून येते. त्यामुळे अगदी ज्ञानी व्यक्तीलाही (विदुषः अपि) मृत्यूची भीती (अभिनिवेश) असते. 

ही सूत्रे पतंजली ऋषींनी सांगितलेल्या योगशास्त्रातील महत्त्वाची तत्त्वे दर्शवतात. हे क्लेश (अविद्या, अस्मिता, राग, द्वेष, अभिनिवेश) मनुष्याच्या दुःखाचे मूळ कारण आहेत आणि योगसाधनेने यांचा नाश करून मोक्षप्राप्ती साधता येते.

 मानसिक आरोग्याची वैद्यकीय व्याख्या:

 मानसिक आणि भावनिकदृष्ट्या निरोगी असण्याची स्थिती म्हणजे मानसिक आरोग्य. यात कोणताही मानसिक आजार नसतो आणि व्यक्ती स्वतःबद्दल आत्मविश्वासाने विचार करते, इतरांबद्दल सकारात्मक भावना बाळगते आणि दैनंदिन आयुष्याच्या मागण्यांना तोंड देऊ शकते.

 शरीर आणि मनाचा संबंध (Mind-Body Connection) स्पष्टपणे समजावून घेऊया

 शरीर आणि मन हे एकमेकांशी जोडलेले आहेत. जर मन आनंदी असेल तर शरीरही ऊर्जावान आणि निरोगी राहते, आणि जर मन चिंतेत असेल तर शरीरावरही त्याचा नकारात्मक परिणाम होतो. विज्ञान आणि मनोविज्ञान या दोघांचाही अभ्यास सांगतो की शरीर आणि मन हे स्वतंत्र नसून परस्परावलंबी आहेत.

 शरीर आणि मनाचा संबंध कसा असतो?

 1. मेंदू आणि शरीर यांच्यातील संबंध

 आपला मेंदू म्हणजे शरीराचे नियंत्रण केंद्र आहे.

मेंदू मज्जासंस्था (Nervous System) आणि संप्रेरक प्रणाली (Endocrine System) च्या माध्यमातून शरीराच्या विविध अवयवांवर नियंत्रण ठेवतो.

उदाहरणार्थ, आपण घाबरलो तर हृदयाचे ठोके वाढतात, घाम फुटतो आणि शरीराचा तणाव वाढतो.

 2. मानसिक तणावाचा शरीरावर होणारा परिणाम

 तणाव (Stress) असेल तर शरीरात कॉर्टिसोल (Cortisol) नावाचा संप्रेरक वाढतो, ज्यामुळे रक्तदाब वाढतो आणि हृदयविकाराचा धोका वाढतो.

सतत चिंता आणि मानसिक तणाव असला तर पचनसंस्था बिघडू शकते, झोपेचे विकार होऊ शकतात आणि रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते.

 3. भावना आणि शरीरावर होणारा परिणाम

 आनंदी असताना शरीराला हलके आणि ताजेतवाने वाटते, आणि निराश किंवा दुःखी असताना थकवा जाणवतो.

जर मनात सतत नकारात्मक विचार असतील, तर शरीरही अशक्त आणि आजारी पडण्याची शक्यता वाढते.

 4. ध्यान आणि योगाचा शरीरावर प्रभाव

 ध्यान (Meditation) आणि योग (Yoga) केल्याने मन शांत राहते आणि शरीरही निरोगी राहते.

यामुळे रक्तदाब नियंत्रित राहतो, तणाव कमी होतो आणि संपूर्ण आरोग्यावर चांगला परिणाम होतो.

 5. शारीरिक व्यायाम आणि मानसिक आरोग्य

 व्यायाम केल्याने शरीरात एंडोर्फिन (Endorphins) नावाचे आनंददायक संप्रेरक तयार होतात, जे नैराश्य कमी करतात.

नियमित व्यायामामुळे मन ताजेतवाने राहते, आत्मविश्वास वाढतो आणि एकाग्रता सुधारते.

 निष्कर्ष:

शरीर आणि मन हे परस्पर जोडलेले आहेत. जर मानसिक आरोग्य चांगले असेल, तर शारीरिक आरोग्य सुधारते, आणि जर शरीर निरोगी असेल, तर मनही सकारात्मक राहते. म्हणूनच, योग, ध्यान, व्यायाम, संतुलित आहार आणि सकारात्मक विचारसरणी यांचा अवलंब केल्यास शरीर आणि मन दोन्ही तंदुरुस्त राहतात.

 मनोदैहिक आजार: कारणे, परिणाम आणि उपचार

 मानवी आरोग्य हा केवळ शारीरिक आणि मानसिक घटकांचा परिणाम नसून, तो दोघांच्या परस्परसंवादावर आधारित असतो. मानसिक ताण, चिंता, नैराश्य यांसारख्या मानसिक स्थितींचा शरीरावर प्रतिकूल प्रभाव पडतो आणि यामुळेच मनोदैहिक आजार (Psychosomatic Disorders) उद्भवतात. हे आजार असे असतात, ज्यामध्ये मानसिक तणाव किंवा भावनिक समस्या शारीरिक लक्षणे निर्माण करतात. मात्र, या लक्षणांना कोणतेही ठोस शारीरिक कारण नसते. या पुढे आपण मनोदैहिक आजारांचे प्रकार, कारणे, परिणाम आणि त्यावरील उपाय यांचा सविस्तर आढावा घेऊ.

---

१. मनोदैहिक आजार म्हणजे काय?

 मनोदैहिक आजार म्हणजे "मनो" (मन) आणि "दैहिक" (शरीर) यांचा एकत्रित परिणाम होणारे आजार. यामध्ये व्यक्तीच्या मानसिक तणावाचा, चिंता किंवा भावनिक अस्थिरतेचा परिणाम शरीरावर होतो आणि काही शारीरिक लक्षणे दिसू लागतात.

 उदाहरणार्थ, काही लोकांना मानसिक तणावामुळे वारंवार डोकेदुखी, पोटदुखी किंवा त्वचेच्या समस्या जाणवतात. वैद्यकीय तपासणीत कोणतेही ठोस शारीरिक कारण आढळत नसले तरी मानसिक तणावामुळे ही लक्षणे निर्माण होतात.

 योगाचे एक मूलभूत तत्व आहे की मनातील असंतुलन हे मानसिक आणि शारीरिक आजारांचे मूळ कारण असते. मन शरीराच्या कार्यावर कसे विपरीत परिणाम करते? याचे उत्तर थोडे गुंतागुंतीचे असले तरी एक गोष्ट स्पष्ट आहे – मनावर दीर्घकाळ ताण किंवा मानसिक अस्थिरता असेल तर शरीराचे कार्य सामान्य पातळीवर होत नाही.

तसेच, मन अस्वस्थ असेल तर स्नायूंची कार्यक्षमता कमी होते. मग शरीराला सामान्य क्रिया करताना अधिक मेहनत घ्यावी लागते. त्यामुळे श्वसन आणि रक्तप्रवाही प्रणाली (lungs आणि heart) यांना जास्त काम करावे लागते. त्यामुळे हे अवयवही कमी कार्यक्षम होतात किंवा आजारी पडतात.

काही लोक म्हणतात, "ठीक आहे, पण ज्या आजारांना जंतू आणि विषाणू कारणीभूत असतात, त्याचे काय?" योग मानतो की असे रोग खरोखर जंतूंमुळे होतात, पण जर शरीर आणि मन कमकुवत असतील तरच हे जंतू शरीरावर प्रभाव टाकू शकतात. जर शरीर आणि मन मजबूत असतील, तर ते आपोआप अशा रोगप्रतिकारक शक्तीने रोग टाळू शकतात. पण जेव्हा मन अस्वस्थ असते, तेव्हा ही नैसर्गिक शक्ती कमी होते.

---

२. मनोदैहिक आजारांचे प्रकार

 मनोदैहिक आजार अनेक स्वरूपात दिसतात. त्यापैकी काही प्रमुख प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत:

 (१) पचनसंस्थेशी संबंधित विकार (Gastrointestinal Disorders)

अम्लपित्त (Acidity) आणि अपचन - तणावामुळे पचनक्रिया बिघडते आणि वारंवार गॅस, पोटदुखी, जळजळ यासारखी लक्षणे दिसतात.

इरिटेबल बॉवेल सिंड्रोम (IBS) - सतत तणावामुळे पोटात वेदना, जुलाब किंवा बद्धकोष्ठता जाणवते.

(२) हृदयविकार (Cardiovascular Disorders)

उच्च रक्तदाब (Hypertension) - मानसिक तणावामुळे हृदयावर अतिरिक्त ताण येतो आणि रक्तदाब वाढतो.

 हृदयाचे ठोके अनियमित होणे (Palpitations) - चिंता किंवा घाबरण्यामुळे अचानक हृदयाचे ठोके वेगाने वाढतात.

(३) श्वसनसंस्थेशी संबंधित विकार (Respiratory Disorders)

अस्थमा (Asthma) - मानसिक तणावामुळे श्वासोच्छवासाचा त्रास वाढतो.

हायपरव्हेंटिलेशन सिंड्रोम - तणावाच्या स्थितीत वेगाने श्वास घेण्याची प्रवृत्ती दिसते.

(४) त्वचेचे आजार (Dermatological Disorders)

सोरायसिस (Psoriasis) आणि अॅक्ने (Acne) - मानसिक तणावामुळे त्वचेवर पुरळ किंवा चट्टे येऊ शकतात.

अॅलर्जी आणि इतर त्वचारोग - तणावामुळे त्वचेसंबंधी प्रतिक्रिया वाढतात.

(५) स्नायू आणि सांधेदुखी (Musculoskeletal Disorders)

मायग्रेन आणि डोकेदुखी - मानसिक थकवा आणि चिंता यामुळे सतत डोकेदुखी जाणवते.

सांधेदुखी आणि पाठदुखी - दीर्घकाळ मानसिक तणाव असल्यास शरीरातील स्नायूंवर परिणाम होतो.

--- 

३. मनोदैहिक आजारांची कारणे

 या आजारांचे प्रमुख कारण म्हणजे मानसिक तणावाचा शरीरावर होणारा परिणाम. यामागे काही प्रमुख कारणे पुढीलप्रमाणे आहेत:

(१) मानसिक तणाव (Stress)

सततच्या चिंता, भीती किंवा अस्थिरता यामुळे शरीरावर ताण येतो आणि विविध आजार उद्भवतात.

(२) भावनिक अस्थिरता (Emotional Disturbance)

दीर्घकाळ दुःख, नैराश्य, अपयश किंवा मानसिक संघर्ष यामुळे शरीराच्या प्रतिकारशक्तीवर परिणाम होतो.

(३) नकारात्मक विचारसरणी (Negative Thinking)

मनात नकारात्मक विचार अधिक असल्यास शरीरातील हार्मोन्सचे संतुलन बिघडते आणि विविध आजार जन्म घेतात.

(४) जीवनशैलीतील बदल (Lifestyle Factors)

झोपेच्या वेळा अनियमित असणे, व्यायामाचा अभाव आणि आहारातील बिघाड यामुळे मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य दोन्ही बिघडते.

४. मनोदैहिक आजारांचे परिणाम

(१) शारीरिक परिणाम

वारंवार डोकेदुखी, पाठदुखी, थकवा जाणवणे

रोगप्रतिकारशक्ती कमी होणे

झोपेच्या समस्या वाढणे

 (२) मानसिक परिणाम

नैराश्य आणि चिंता वाढणे

आत्मविश्वास कमी होणे

समाजापासून दूर जाण्याची प्रवृत्ती

 (३) सामाजिक परिणाम

कौटुंबिक आणि वैवाहिक समस्या वाढणे

कामाच्या ठिकाणी कार्यक्षमता कमी होणे

समाजात वावरण्याची इच्छा कमी होणे

 

५. मनोदैहिक आजारांवर उपाय आणि उपचार

 आजकाल वैद्यकीय शास्त्र आजारावर लक्ष केंद्रीत करून त्यावर औषधे किंवा शस्त्रक्रिया करते. हे अनेक वेळा उपयुक्त ठरते, पण कधी-कधी एका समस्येवर उपचार करताना दुसरी समस्या निर्माण होते. त्यामुळे मूळ कारणावर उपचार होत नाही – जे की मनात असते. सध्या काही डॉक्टर्स हे मान्य करत आहेत की आजारांचे मूळ मनात असते आणि त्यामुळे ते रुग्णांना योगाभ्यास करण्याचा सल्ला देतात. 

 योग व आसने आजारांवर कसे उपाय करतात? योग सांगतो की शरीर आणि मन यांचे परस्पर संबंध असतात आणि उपचार करताना दोघांची स्थिती सुधारली पाहिजे. योग्य पद्धतीने केलेली आसने मनाला शांत करतात आणि तणाव दूर करतात. त्यामुळे शरीराचे कार्य सामान्य पातळीवर परत येते.

 याच वेळी आसनांमुळे शरीरातील अवयव, ग्रंथी, स्नायू, मज्जा इत्यादींवर चांगला परिणाम होतो. नियमित योगाभ्यास केल्यास शरीर आणि मनात समतोल निर्माण होतो आणि आरोग्य सुधारते.

जर आसनांसोबत योगातील इतर तंत्रे केली, तर मन आणि शरीरावर याचा अधिक प्रभाव पडतो. उदाहरणार्थ, ध्यान केल्याने जुने मानसिक त्रासही दूर होतात आणि सकारात्मक विचारधारा तयार होते. यामुळे मानसिक आजार टाळता येतात आणि जीवनातील अडचणी सहजपणे पार करता येतात. योगाच्या इतर पद्धती आरोग्य अधिक सुधारतात.

(१) योग आणि ध्यान (Yoga & Meditation)

नियमित ध्यान आणि योग केल्यास मानसिक शांतता मिळते आणि तणाव कमी होतो.

श्वासोच्छ्वासाच्या तंत्रांमुळे रक्तदाब नियंत्रित राहतो.

(२) समुपदेशन (Counseling and Therapy)

मानसिक आरोग्यतज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाने योग्य विचारसरणी तयार करता येते.

थेरपीमुळे व्यक्तीच्या भावनांचे संतुलन साधता येते.

(३) आहार नियंत्रण (Healthy Diet)

तणाव टाळण्यासाठी संतुलित आहार घ्यावा, ज्यामध्ये भरपूर फळे, भाज्या आणि प्रथिने असतील.

कॅफिन आणि साखरयुक्त पदार्थ टाळावेत.

 (४) जीवनशैलीतील सुधारणा (Lifestyle Changes)

नियमित व्यायाम आणि पुरेशी झोप घेतल्यास शरीर आणि मन निरोगी राहते.

सकारात्मक विचारसरणी ठेवावी आणि मनःशांती मिळवण्यासाठी वेळ द्यावा.

(५) औषधोपचार (Medication)

गंभीर परिस्थितीत डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार औषधे घेतली जाऊ शकतात.

---

६. निष्कर्ष

 मनोदैहिक आजार म्हणजे मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य यांच्यातील दुवा दर्शवणारे आजार आहेत. मानसिक तणावाचा परिणाम केवळ मनावरच नव्हे, तर शरीरावरही होतो. त्यामुळे मानसिक आरोग्याकडे दुर्लक्ष न करता, सकारात्मक जीवनशैली, योग, ध्यान आणि समुपदेशनाच्या मदतीने हे आजार टाळता येऊ शकतात. मानसिक आरोग्य सुधारले, तर शारीरिक आरोग्यही सुधारते आणि व्यक्ती निरोगी जीवन जगू शकते.

 मनो-सामाजिक पर्यावरण आणि योग

 मनो-सामाजिक पर्यावरण (Psycho-Social Environment) आणि योग यांचा परस्परांशी घनिष्ठ संबंध आहे. मानसिक, सामाजिक आणि आध्यात्मिक स्वास्थ्य टिकवून ठेवण्यासाठी योग महत्त्वाची भूमिका बजावतो. मनो-सामाजिक पर्यावरण म्हणजे त्या मानसिक आणि सामाजिक वातावरणाचा समावेश होतो, ज्यामध्ये एखादा व्यक्ती राहतो आणि ज्याचा परिणाम त्याच्या विचारांवर, भावनांवर आणि वर्तनावर होतो.

1. मनो-सामाजिक पर्यावरण म्हणजे काय?

मनो-सामाजिक पर्यावरणामध्ये पुढील घटकांचा समावेश होतो:

मानसिक पर्यावरण: एखाद्या व्यक्तीची मानसिक अवस्था, भावना, तणाव, चिंता आणि आनंद यासारख्या भावना.

सामाजिक पर्यावरण: कुटुंब, मित्र, सहकारी, समाज, संस्कृती आणि सामाजिक मूल्ये.

आर्थिक आणि शैक्षणिक स्थिती: शिक्षणाचा स्तर, आर्थिक स्थैर्य, व्यावसायिक वातावरण.

संस्कृती आणि परंपरा: धार्मिक आणि सांस्कृतिक विश्वास, रीतीरिवाज.

हे सर्व घटक व्यक्तीच्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर प्रभाव टाकू शकतात.

 2. योग आणि मनो-सामाजिक पर्यावरणावर त्याचा प्रभाव

योग हा केवळ शारीरिक व्यायाम नसून, तो मानसिक आणि सामाजिक आरोग्य सुधारतो. त्याचा प्रभाव पुढील क्षेत्रांमध्ये पाहायला मिळतो:

(i) मानसिक आरोग्यावर प्रभाव

तणाव आणि चिंतेत घट: योगासन, प्राणायाम आणि ध्यानामुळे तणाव निर्माण करणारे हार्मोन (कॉर्टिसोल) कमी होतात आणि मन शांत राहते.

एकाग्रता आणि स्मरणशक्तीत वाढ: योगामुळे लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता वाढते, ज्यामुळे कार्यक्षमता सुधारते.

मानसिक संतुलन: योगामुळे भावनात्मक अस्थिरता दूर होते आणि व्यक्ती अधिक सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवते.

 (ii) सामाजिक आरोग्यावर प्रभाव

संबंध सुधारतात: योगामुळे मन शांत राहते, त्यामुळे व्यक्ती अधिक संयमाने आणि समजुतीने नातेसंबंध सांभाळते.

सामाजिक एकता: योग गटांमध्ये केला जातो, त्यामुळे समाजात सहकार्य आणि ऐक्याची भावना निर्माण होते.

सकारात्मक विचारसरणी: योगामुळे आत्मविश्वास वाढतो आणि व्यक्ती समाजात सकारात्मक भूमिका निभावते.

 (iii) योग आणि अध्यात्मिकता

योग केवळ शारीरिक किंवा मानसिक आरोग्यासाठी नाही, तर तो अध्यात्मिकता विकसित करण्यास मदत करतो. ध्यान आणि प्राणायामामुळे व्यक्ती आत्म-जाणीव प्राप्त करू शकते, ज्यामुळे जीवनाकडे संतुलित दृष्टिकोन तयार होतो.

 3. योग स्वीकारण्याचे मार्ग

 मनो-सामाजिक पर्यावरण निरोगी ठेवण्यासाठी पुढील प्रकारे योग स्वीकारता येतो:

 नियमित योगासन आणि प्राणायाम करावा.

ध्यान (मेडिटेशन) करून मानसिक शांतता टिकवावी.

सकारात्मक विचार आणि आत्मपरीक्षण करावे.

सामाजिक सहभाग वाढवावा, गट योग सत्रांमध्ये भाग घ्यावा.

निरोगी जीवनशैली अवलंबावी, संतुलित आहार घ्यावा.

 निष्कर्ष

 मनो-सामाजिक पर्यावरण आणि योग यांचा परस्परांशी खोल संबंध आहे. योग मानसिक आणि सामाजिक आरोग्य सुधारण्यासाठी एक प्रभावी साधन आहे. तो केवळ तणाव कमी करत नाही, तर समाजात चांगले संबंध निर्माण करण्यास आणि जीवन संतुलित पद्धतीने जगण्यास मदत करतो. योग स्वीकारल्यास व्यक्ती आनंदी, शांत आणि संतुलित जीवन जगू शकते.

 

मानसिक आरोग्य: योगाच्या दृष्टिकोनातून मानसिक आरोग्य आणि मानसिक आजार

 मानसिक आरोग्याची वैद्यकीय व्याख्या:

मानसिक आणि भावनिकदृष्ट्या निरोगी असण्याची स्थिती म्हणजे मानसिक आरोग्य. यात कोणताही मानसिक आजार नसतो आणि व्यक्ती स्वतःबद्दल आत्मविश्वासाने विचार करते, इतरांबद्दल सकारात्मक भावना बाळगते आणि दैनंदिन आयुष्याच्या मागण्यांना तोंड देऊ शकते.

 चित्तविक्षेप आणि योगाच्या मार्गातील अडथळे

चित्तविक्षेप म्हणजे मनाच्या व्यत्ययांना किंवा मानसिक अस्थिरतेला संबोधले जाते. योग हा एकाग्रतेचा अभ्यास असल्यामुळे, मनाचे विचलन हे योगाच्या मार्गातील अडथळे मानले जातात. पतंजलींनी या अडथळ्यांना अंतराय असे संबोधले आहे.

 चित्तविक्षेप (मन विचलित होण्याची कारणे) आणि अडथळे (अंतराय)

 व्याधि-स्त्यान-संशय-प्रमादालस्य-अविरति-भ्रान्तिदर्शन-अलब्धभूमिकत्व-अनवस्थितत्वानि चित्तविक्षेपाः ते अन्तरायाः (PYS 1.30)

➡ मन विचलित करणाऱ्या नऊ अडथळ्यांचा उल्लेख केला आहे:

 1. व्याधि - शारीरिक किंवा मानसिक आजार

2. स्त्यान - मानसिक आळस किंवा साधनेत रुची नसणे

3. संशय - शंका, गोंधळ

4. प्रमाद – निष्काळजीपणा असावधानता किंवा चुकीच्या गोष्टींना प्राधान्य देणे

5. आलस्य - शारीरिक व मानसिक आळस

6. अविरति - इंद्रियभोगांची आसक्ती

7. भ्रांति दर्शन - चुकीचे ज्ञान, भ्रम, किंवा गैरसमज

8. अलब्धभूमिकत्व - साधनेच्या स्तरांपर्यंत पोहोचता न येणे अथवा साधनेत स्थिरता न मिळवू शकणे

9. अनवस्थितत्व - मनाची अस्थिरता असल्यामुळे प्राप्त साधना टिकवता न येणे

 पतंजली योगसूत्र (१.३१) मध्ये मानसिक अस्थिरतेची लक्षणे:

 पतंजली सांगतात की या मानसिक अडथळ्यांसोबत काही लक्षणे दिसून येतात (विक्षेप सहभुव)—

"दुःख-दौर्मनस्य-अङ्गमेजयत्व-श्वासप्रश्वासाः विक्षेपसहभुवः"(PYS 1.31)

 १. दुःख (Dukha) – मानसिक वेदना किंवा दुःख

२. दौर्मनस्य (Daurmanasya) – निराशा किंवा मानसिक अस्वस्थता

३. अंगमेजयत्व (Angamejayatva) – शरीराचा कंप किंवा थरथर

४. श्वास-प्रश्वास (Shvas-Prashvas) – अनियमित श्वासोच्छ्वास अथवा श्वास-प्रश्वासाचे असंतुलन

 पतंजलीचा उपाय: प्रणव जप आणि एकतत्त्वाभ्यास

 पतंजली सुचवतात की या अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी प्रणव जप (ओंकाराचा जप) आणि एकतत्त्वाभ्यास (एकाच गोष्टीवर एकाग्रता) करावा.

 योगिक पद्धतींचा मानसिक आरोग्यावर प्रभाव

 योग ही एक समग्र जीवनपद्धती आहे जी शरीर, मन आणि भावना यांचा समतोल राखण्यास मदत करते. योगाच्या नियमित सरावामुळे मानसिक स्थिरता आणि भावनिक संतुलन साधता येते.

 योगाच्या प्रमुख पद्धती:

आसन (Asana) – शरीर आणि मन सुदृढ ठेवण्यासाठी

प्राणायाम (Pranayama) – श्वसन नियंत्रित करून भावनांवर ताबा मिळवण्यासाठी

धारणा (Dharana) – मनाची एकाग्रता वाढवण्यासाठी

ध्यान (Dhyana) – आंतरिक शांती आणि आत्मसाक्षात्कारासाठी

 नैतिक आणि आध्यात्मिक उन्नतीसाठी योगाचे मार्गदर्शन

यम (Yama) आणि नियम (Niyama) – नैतिकता आणि आत्मशिस्त विकसित करतात

प्रत्याहार (Pratyahara) – बाह्य जगाच्या आकर्षणांपासून मन मागे घेणे

ध्यान (Dhyana) – आत्मसाक्षात्कार आणि मानसिक शांतीसाठी

 समग्र मानसिक आरोग्यासाठी योगिक दृष्टिकोन

 योग हे शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्यासाठी प्रभावी साधन आहे. यम आणि नियम यांसारख्या नैतिक मूल्यांचा स्वीकार केल्याने सामाजिक नातेसंबंध सुधारतात. ध्यान आणि प्राणायाम यामुळे मानसिक शांती मिळते. तसेच, आत्मचिंतन (Introspection) केल्याने स्वतःची योग्य जाणीव निर्माण होते. योगाच्या या पद्धती आत्मशोध, मानसिक स्थैर्य आणि आरोग्यदायी जीवनासाठी उपयुक्त ठरतात.

 पतंजल योगानुसार मानसिक कल्याणाची संकल्पना

 पतंजल योगसूत्र १.३३:

"मैत्री-करुणा-मुदितोपेक्षाणां सुख-दुःख-पुण्याऽपुण्यविषयाणां भावनातः चित्तप्रसादनम्"

मैत्री (Maitri) – मैत्री (मित्रभाव)

करुणा (Karuna) – करुणा (दया)

मुदिता (Mudita) – मुदिता (आनंद)

उपेक्षा (Upeksha) – उपेक्षा (समता)

सुख (Sukha) – आनंद

दुःख (Dukha) – दु:ख

पुण्य (Punya) – पुण्य

अपुण्य (Apunya) – अपुण्य (पाप)

विषयानां (Vishayanam) – गोष्टींबाबत

भावना (Bhavana) – भाव (वृत्ती)

चित्तप्रसादनम् (Chitta Prasadanam) – चित्तशुद्धी, मन:शांती

चित्तप्रसादन म्हणजे तंत्र नाही, तर एक प्राप्ती आहे.

पतंजली यांनी सांगितल्याप्रमाणे मैत्री आणि करुणा ही मानसिक शांती, स्पष्टता, शांतता आणि प्रसन्नता प्राप्त करण्यासाठी आवश्यक आहेत. हे एक तंत्र नसून एक अवस्था आहे.

 चित्तप्रसादन तंत्राच्या चार भूमिका:

 पतंजली म्हणतात, आपल्या दैनंदिन जीवनात चार प्रकारच्या लोकांप्रती चार भिन्न दृष्टिकोन ठेवावेत –

1. सुखी लोकांशी मैत्री करावी (मैत्री भाव विकसित करावा).

2. दु:खी लोकांप्रती करुणा बाळगावी.

3. सद्गुणी लोकांप्रती आनंद व्यक्त करावा (मुदिता).

4. वाईट स्वभावाच्या लोकांप्रती समत्वभाव ठेवावा (उपेक्षा). (उदासीनता) - दुष्ट लोकांकडे दुर्लक्ष करावे.

 मानसिक अस्वस्थतेची कारणे:

आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण याच्या नेमक्या विरुद्ध गोष्टी करतो –

आपण आपल्यापेक्षा जास्त आनंदी लोकांपासून दूर राहतो.

दु:खी लोकांप्रती मैत्री दाखवतो, पण खरी करुणा नसते.

सद्गुणी लोकांच्या यशाशी स्वतःची तुलना करून त्यांच्याविषयी ईर्ष्या वाटते.

वाईट लोक पाहून आपले मन अस्थिर होते.

 समान व्यक्तीप्रती चार भावनांचा वापर:

जर एखादी व्यक्ती वेगवेगळ्या स्थितींमध्ये असेल (कधी आनंदी, कधी दु:खी, कधी सद्गुणी, कधी वाईट वर्तन करणारी), तर त्याप्रती आपण योग्य त्या चार भावना ठेवू शकतो – मैत्री, करुणा, मुदिता आणि उपेक्षा.

 चित्तप्रसादनाचे दुसरे तंत्र:

पतंजली आणखी एक चित्तप्रसादन तंत्र सांगतात –

"प्रच्छर्दन विधारणाभ्यां वा प्राणस्य"

(Prachchhardana Vidharanabhyam Va Pranasya)

 प्रच्छर्दन (Prachchhardana) – जोरदार श्वास बाहेर टाकणे

विधारण (Vidharana) – बाहेर टाकल्यानंतर श्वास रोखून धरणे

प्राणस्य (Pranasya) – प्राण

 श्वास आणि मन यांचा संबंध:

पतंजली प्रथमच येथे श्वास आणि मन यांचा परस्पर संबंध दर्शवतात. जोरदार श्वास बाहेर टाकल्यावर काही वेळ तो रोखून धरणे मनाला शांत आणि प्रसन्न बनवते.

---

योगदर्शनानुसार मानसिक कल्याणासाठी संकल्पना

 १. ईश्वरप्रणिधान (Ishwara Pranidhana):

पतंजली ईश्वरप्रणिधानाला अत्यंत महत्त्व देतात. ईश्वरप्रणिधान म्हणजे स्वतःला (अहंभावाला) ईश्वराच्या चरणी समर्पित करणे. अहंकार हा योगाच्या मार्गातील सर्वात मोठा अडथळा आहे. पतंजली म्हणतात की, ईश्वरप्रणिधानामुळे समाधीच्या परिपूर्ण अवस्थेला पोहोचता येते.

२. क्रियायोग (Kriya Yoga):

पतंजली यांनी क्रियायोगाची तत्त्वे सांगितली आहेत –

तप (Tapa): कठोर साधना व तपश्चर्या

स्वाध्याय (Swadhyaya): आत्मअवलोकन व धार्मिक ग्रंथांचे अध्ययन

ईश्वरप्रणिधान (Ishwara Pranidhana): ईश्वराला संपूर्ण समर्पण

क्रियायोगाचे महत्त्व:

क्रियायोग केल्याने क्लेश (मानसिक दुःख, अडचणी) कमकुवत होतात.

पतंजली पुढे ध्यान (Dhyana) आणि प्रतिप्रसव (Pratiprasava) यांचे पालन केल्यास क्लेशांचे संपूर्ण निर्मूलन होते असे सांगतात.

---

३. अष्टांग योग आणि मानसिक शुद्धीकरण:

पतंजली म्हणतात की, अष्टांग योगाचे प्रामाणिक आणि सातत्यपूर्ण पालन केल्यास मानसिक अशुद्धता दूर होते आणि विवेक ख्याती (विवेकबुद्धी) प्रकट होते.

अष्टांग योगाचे आठ भाग:

1. यम (Yama) – नैतिक मूल्ये

2. नियम (Niyama) – शिस्तबद्ध जीवनशैली

3. आसन (Asana) – शरीराच्या स्थिरतेसाठी योगासने

4. प्राणायाम (Pranayama) – श्वासाचे नियमन

5. प्रत्याहार (Pratyahara) – इंद्रियसंयम

6. धारणा (Dharana) – एकाग्रता

7. ध्यान (Dhyana) – ध्यानधारणा

8. समाधी (Samadhi) – आत्मसाक्षात्कार

 निष्कर्ष:

पतंजलींच्या योगदर्शनानुसार मानसिक कल्याण प्राप्त करण्यासाठी –

1. चित्तप्रसादनाची चार तत्त्वे आचरणात आणावीत.

2. श्वासावर नियंत्रण ठेवून मन शांत करावे.

3. ईश्वरप्रणिधान करून अहंकार दूर करावा.

4. क्रियायोगाचा सराव करून मानसिक क्लेश कमी करावेत.

5. अष्टांग योगाच्या साधनेद्वारे मानसिक शुद्धी आणि आत्मज्ञान मिळवावे.

 यामुळे मानसिक शांती, स्वच्छता, स्थैर्य आणि समाधान प्राप्त करता येते.

 योगाद्वारे मानसिक आजारांचे निवारण

 प्रणव जप (ॐ जप) – भक्ती योग

अभ्यास आणि वैराग्य – ज्ञान योग

तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान – क्रिया योग

एकतत्त्वाभ्यास ध्यान – एकच तत्त्व ध्यानात ठेवणे

चित्तप्रसादन – मन निरोगी आणि आनंदी ठेवणे

प्रतिपक्षभावना – नकारात्मकतेच्या विरुद्ध विचार करणे

प्राणायाम – श्वासावर नियंत्रण ठेवून मनावर ताबा मिळवणे

 मानसिक आरोग्यात योगाची भूमिका

मनोसामाजिक वातावरण:

तणाव निर्माण करणाऱ्या विविध घटकांचा परस्परसंवाद आणि त्याला आपण वैयक्तिक व सामाजिक स्तरावर कसा प्रतिसाद देतो.

तणावाची कारणे

अधिकाधिक गोष्टींची आवश्यकता

जास्त अपेक्षा

सातत्याने तुलना

विश्वासाचा अभाव

समजुतीचा अभाव

तुटलेले नाते

आत्मकेंद्री विचारसरणी – "मी, माझे, मला"

 योगाद्वारे तणाव निवारण

यमांचा अभ्यास:

अहिंसा (हिंसेपासून दूर राहणे)

सत्य (सत्याचा स्वीकार)

अस्तेय (चोरी न करणे)

ब्रह्मचर्य (इंद्रिय संयम)

अपरिग्रह (अत्याधीक संचय टाळणे)

 

योगाचा प्रसार विविध स्तरांवर

 

आरोग्य सेवा केंद्रे (मातृसदने, दवाखाने)

शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे

निवास संकुले

कार्यालये, कामाची ठिकाणे, उद्योगधंदे

ज्येष्ठ नागरिक केंद्रे, वृद्धाश्रम

 

मानसिक आरोग्यासाठी योगाची भूमिका.

आरोग्य व कल्याणासाठी मनोसामाजिक वातावरणाचे महत्त्व

 

सकारात्मक मानसिक आरोग्यासाठी योगिक साधने

 

तुमच्या शरीर, भावना आणि मनाची जाणीव ठेवा:

 

जाणीव असल्याशिवाय आरोग्य किंवा उपचार शक्य नाहीत. शरीराची जाणीव म्हणजे श्वासासोबत समन्वयित होणारे जागरूक शरीर-कार्य, जे आरोग्य आणि उपचारासाठी प्रभावी मनोदैहिक तंत्र म्हणून कार्य करते.

 

"तुमचा श्वास हळू, शांत आणि सखोल करा"

 

वेगवान, अनियमित आणि असंतुलित श्वास हा आजाराचे लक्षण असते, तर हळू, सखोल आणि नियंत्रित श्वास हे आरोग्याचे लक्षण आहे. श्वास हा शरीर आणि मनाचा दुवा आहे आणि तो शरीर, मानसिक आणि शारीरिक संतुलन साधतो. जेव्हा श्वास शांत होतो, तेव्हा शरीरातील चयापचय मंदावतो आणि उपचार व पुनर्निर्माणाची प्रक्रिया सुरू होते. शांत श्वासामुळे मन देखील शांत राहते आणि जीवन दीर्घायुषी होते.

 

"जीवनदायी प्राणशक्तीचा प्रवाह सुधारा"

 

शरीराच्या प्रत्येक भागात, विशेषतः आजारी भागांमध्ये, जीवनदायी 'प्राणशक्ती'चा प्रवाह सुधारल्याने शरीर ताजेतवाने, पुनरुज्जीवित आणि ऊर्जावान होते. प्राण म्हणजेच जीवन आणि त्याशिवाय उपचार शक्य नाहीत. शरीराच्या विविध कार्यांसाठी जबाबदार असलेल्या वेगवेगळ्या प्राण आणि उपप्राण वायूंचा अभ्यास करून त्यांचा योग्य वापर करणे आवश्यक आहे.

 

मन शांत करा आणि अंतर्मुख होण्यावर भर द्या:

 

आपले धर्मग्रंथ सांगतात की, मन मद्यधुंद माकडासारखे असते, त्याला विंचू चावल्यासारखे अस्थिर होते. त्या अस्थिर मनाला नियंत्रित करून आतल्या अस्तित्वाकडे नेणे, हा रोगाच्या चक्रव्यूहातून बाहेर पडण्याचा मूलभूत मार्ग आहे. श्वास नियंत्रण आणि इंद्रियसंयम ही मनाच्या प्रशिक्षणाची पहिली पायरी आहे, म्हणूनच प्राणायाम आणि प्रत्याहाराला फार महत्त्व आहे. यानंतरच ध्यानाची प्रक्रिया सुरू करता येते. फक्त डोळे बंद करून एखाद्या गोष्टीचा विचार करणे म्हणजे ध्यान नाही!

 

संपूर्ण शरीराला विश्रांती द्या:

 

आरोग्य सुधारण्यासाठी अनेक रुग्णांना फक्त विश्रांतीची गरज असते. तणाव हा अनेक आजारांचा मुख्य कारण असतो आणि अनेक मानसिक तसेच शारीरिक रोगांचे मूळ कारण ठरतो.

 

आहाराच्या सवयी सुधारा:

 

अनेक आजार हे चुकीच्या आहाराशी थेट किंवा अप्रत्यक्षरित्या संबंधित असतात. त्यामुळे कोणत्याही जीवनशैली-संबंधित आजाराच्या व्यवस्थापनासाठी योग्य आहार आवश्यक आहे.

 

सर्वत्र असलेल्या तणावकारक घटकांविरुद्ध स्वतःला सक्षम बनवा:

 

तणाव कमी करण्यासाठी स्वतःला मानसिकदृष्ट्या सक्षम बनवा. आयुष्यात अनेक अडथळे असतात; काही लोक रस्त्यातील काटे उचलण्यात वेळ घालवतात, तर काही लोक बूट घालून सरळ मार्गक्रमण करतात. फरक फक्त दृष्टिकोनाचा आहे. योग्य दृष्टीकोन स्वीकारल्याने तणावावर विजय मिळवता येतो. तणाव हे फक्त बाह्य परिस्थितींवर अवलंबून नसते, तर आपण त्यावर कसे प्रतिक्रिया देतो यावरही ते अवलंबून असते.

 

स्वतःवर विश्वास ठेवा आणि आत्मनिर्भर बना:

 

जीवनातील आव्हाने आपल्याला अधिक सक्षम आणि विकसित करण्यासाठी असतात. त्यांना संधी म्हणून पाहा आणि आत्मविश्वासाने त्यांचा सामना करा. प्रत्येक संकटावर मात करण्याची शक्ती आपल्या आत आहे. दैवी शक्ती आपल्याला अशा समस्या देत नाही ज्या आपण सोडवू शकत नाही.

 

शरीरातील टॉक्सिन्स काढून टाका:

 

योगातील शुद्धीकरण क्रिया (शुद्धीक्रिया) जसे की धौती, बस्ती आणि नेती, शरीरातील विषारी पदार्थ आणि अशुद्धता बाहेर टाकण्यासाठी मदत करतात. बाह्य किंवा अंतर्गत वातावरणात साचलेली घाण ही आरोग्य समस्यांचे मुख्य कारण असते. योगिक शुद्धीकरण क्रियेमुळे शरीर शुद्ध होते आणि उपचार प्रक्रियेला मदत होते.

  

स्वतःच्या आरोग्याची जबाबदारी स्वतः घ्या:

 

शेवटी, तुमच्या आरोग्याची जबाबदारी तुमच्यावर आहे. तुमच्या आरोग्यासाठी तुम्हीच जबाबदार आहात. जर तुम्ही निरोगी जीवनशैली स्वीकारली, तर तुम्ही निरोगी राहाल; अन्यथा, आजारांना सामोरे जावे लागेल. स्वामी गीतानंद गिरी म्हणतात, "तुमच्याकडे समस्या नाहीत—तुम्हीच समस्या आहात!"

 आरोग्य आणि आनंद हा तुमचा जन्मसिद्ध हक्क आहे:

 स्वामीजींच्या संदेशानुसार, मानवाच्या अस्तित्वाचा अंतिम उद्देश केवळ आरोग्य आणि आनंद नव्हे, तर मोक्षप्राप्ती आहे. आजकाल लोक आरोग्य आणि आनंदाच्या शोधात इतके व्यस्त आहेत की, ते जीवनाचा खरा उद्देश विसरून जातात. योग आपल्याला आपला जन्मसिद्ध हक्क पुन्हा प्राप्त करून देतो आणि जीवनाच्या अंतिम उद्दिष्टाकडे नेतो.

---

 नियंत्रित श्वास आणि नियोजित हालचालींचा मानसिक आरोग्यावर परिणाम

 योगाभ्यासामुळे न्यूरोप्लास्टिसिटी वाढते आणि मेंदूच्या पेशींमधील कनेक्शन सुधारतात, ज्यामुळे दैनंदिन जीवनातील कार्यक्षमता सुधारते.

 अभ्यासातून दिसून आले आहे की, योगाच्या नियोजित हालचालींमुळे सेरेबेलम आणि प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स यांच्यातील न्यूरल कनेक्शन मजबूत होते, ज्यामुळे विचारांवर अधिक चांगले नियंत्रण मिळते.

 योगासनामुळे ऑक्सिटोसिन नावाच्या न्यूरोट्रांसमीटरचे स्त्रावण वाढते, जे सामाजिक परस्परसंवाद सुधारते आणि मानसिक आरोग्य सुधारते.

 योगिक श्वसन आणि शारीरिक स्थितीच्या प्रभावाच्या अभ्यासाने योगाचा परान्नसंवाहन (parasympathetic) नर्व्हस सिस्टमच्या फायदेशीर सक्रियतेशी मजबूत संबंध जोडला आहे. योगिक स्थिती टिकवून ठेवणे हे शरिराच्या (vagus nerve) द्वारे (sympathetic) नर्व्हस सिस्टम सक्रिय करण्यास कारणीभूत मानले जाते. ही vagus nerve परान्नसंवाहन आणि केंद्रीय नर्व्हस सिस्टम यांना जोडणारी प्राथमिक मज्जारचना आहे. परान्नसंवाहन न्यूरो सिस्टमची सक्रियता गॅमा-अॅमिनोब्युटिरिक ऍसिड (GABA) या मेंदूतील प्राथमिक अवरोधक न्यूरोट्रान्समीटरच्या स्रावात वाढ करते. GABA ची कमी पातळी मानसिक अस्वास्थ्य, चिंता, नैराश्य, PTSD Post Traumatic Stress Disorder आणि दीर्घकालीन वेदनांशी संबंधित आहे. नियमित GABA सक्रियतेतील वाढ मानसिक स्वास्थ्य आणि संबंधित मानसिक समस्यांमध्ये महत्त्वपूर्ण सुधारणा घडवून आणते.

 निष्कर्ष:

 योग केवळ शरीराची लवचिकता वाढवण्यासाठी नाही, तर मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी देखील एक प्रभावी साधन आहे. योग्य श्वास, ध्यान, आहार, आणि जीवनशैलीचा समतोल साधल्यास तणावमुक्त आणि आरोग्यपूर्ण जीवन जगता येते.

 ताण (स्ट्रेस) ची संकल्पना, स्वरूप आणि प्रकार

 ताण म्हणजे काय?

ताण हा मानवी शरीरातील एखाद्या आव्हानात्मक परिस्थितीला दिलेला प्रतिसाद आहे.

 ताणाचे प्रकार:

 1. सुखताण (Eustress) - हा सकारात्मक, आरोग्यदायी आणि आवश्यक ताण आहे, जो आनंद आणि सकारात्मक प्रेरणा देतो.

2. दु:खताण (Distress) - मानसिक किंवा शारीरिक थकव्याचा सातत्यपूर्ण अनुभव, संताप, राग, तणाव, निराशा.

"परिस्थितीच्या मागण्या आणि व्यक्तीच्या त्या मागण्यांला पूर्ण करण्याच्या क्षमतामधील आणि प्रेरणेमधील विषमतांमुळे होणारी मानसिक आणि शारीरिक असंतुलनाची अवस्था"

"जीवनामुळे निर्माण झालेल्या सर्व झीज व तुटीफुटीचा दर म्हणजे ताण" - हन्स सेली

तणाव हा शरीराचा सामान्य प्रतिसाद आहे जो अशा परिस्थितींमध्ये निर्माण होतो, ज्या व्यवस्थापित करणे कठीण वाटतात.

ताणाचे विविध स्तर:

 1. शारीरिक ताण - अपघात, भाजणे, संसर्ग.

2. मानसिक ताण - स्वयंपूर्ण किंवा शारीरिक ताणाचा परिणाम म्हणून होतो - भीती, तणाव, चिंता, मत्सर, राग.

ताण हा जास्त करून व्यक्तीच्या प्रतिसादावर अवलंबून असतो, तणावकारणांवर (Stressors) नव्हे.

 हंस सेली यांचा ताण सिद्धांत (Hans Selye's Theory)

"जीवनामुळे निर्माण झालेल्या सर्व झीज व तुटीफुटीचा दर म्हणजे ताण" - हन्स सेली

जनरल अडॅप्टेशन सिंड्रोम (General Adaptation Syndrome - GAS)

 1. अलार्म टप्पा (Alarm Stage) – Adrenalin चा स्राव होतो. शरीर "लढ किंवा पळ" (Fight or Flight) प्रतिसाद देण्यास सुरुवात करते.

2. प्रतिरोधक टप्पा (Resistance Stage) - शरीर तणावाशी सामना करत असते, परंतु त्याच्या उर्जाशक्तीचा नाश होतो.

3. थकवा टप्पा (Exhaustion Stage) - शरीर ताण सहन करू शकत नाही, परिणामी आजार निर्माण होतात.

 

हंस सेलिये यांनी सांगितलेले (General Adaptation Syndrome - GAS)

 

ताणाचे प्रकार:

 १) यूस्ट्रेस (Eustress) – सकारात्मक ताण.

२) डिस्ट्रेस (Distress) – नकारात्मक ताण.

३) हायपरस्ट्रेस (Hyperstress) – व्यक्तीच्या सहनशक्तीच्या पलिकडे जाणारा ताण.

४) हायपोस्ट्रेस (Hypostress) – कंटाळवाण्या, एकसुरी, सरधोपट कामामुळे होणारा ताण.

 ताणाच्या जैविक प्रक्रिया (Biological Process of Stress)

 Hypothalamus → Corticotropin Releasing Hormone (CRH) → CRH travels to Pituitary Gland → Adreno-Corticotropic Hormone (ACTH) releases from pitutary → stimulates Adrenal Cortex → releases Cortisol – Homeostasis- stressors eradicated or diluted

 ताणाची लक्षणे आणि परिणाम

 ताणाची कारणे (Causes of Stress)

·         कोणतेही सुखद किंवा दुःखद बदल

·         एखादी परिस्थिती कठीण वाटल्यास ताण निर्माण होतो

·         ताणाची तीव्रता व्यक्तीच्या ताण घेण्यावर अवलंबून असते.

·         ताण देणारे घटक (Stressors) अस्तित्वात असायलाच पाहिजे असे नाही.

 ताणाची लक्षणे (Symptoms of Stress)

 1. शरीरावर परिणाम - डोकेदुखी, झोपेची समस्या, थकवा

2. मनावर परिणाम - अस्वस्थता, चिंता, संताप, नैराश्य

3. वर्तणुकीवर परिणाम - समाजापासून दूर जाणे, अन्न सेवनाचे असंतुलन, औषधांचा अतिरेक, व्यायाम कमी करणे

तणावप्रतिक्रिया (Stress Reaction):

साठवलेली साखर आणि चरबी रक्तात सोडली जाते, ज्यामुळे त्वरित ऊर्जा मिळते.

श्वसनाचा वेग वाढतो, अधिक ऊर्जा प्रदान करण्यासाठी.

लाल रक्तपेशी (RBC) रक्तप्रवाहात वाढतात, ज्यामुळे स्नायू आणि मेंदूपर्यंत अधिक प्राणवायू पोहोचतो.

 

रक्तातील साखर आणि चरबीचे प्रमाण वाढते.

श्वासोच्छ्वासाची गती वाढते.

हृदयाचे ठोके आणि रक्तदाब वाढतो.

रक्ताची गुठळी होण्याची प्रक्रिया सक्रिय होते.

पचनक्रिया थांबते.

घाम आणि लाळ स्राव वाढतो.

एंडोक्राइन प्रणालीतील संप्रेरकांचा उत्सर्जन वाढते.

संवेदी प्रणाली तीव्र होते.

 

मनोशारीरिक विकार (Psychosomatic Disorders):

 तणावामुळे मानसिक विकार निर्माण होऊन शारीरिक आजार निर्माण होतात. उदा. डोकेदुखी, उच्च रक्तदाब, अपचन समस्या.

 

योगाच्या दृष्टिकोनातून ताण आणि त्याचे व्यवस्थापन

 मानसिक शौचासाठी योगाचे महत्त्व (Mental Hygiene through Yoga)

मानसिक शुद्धी कशासाठी?

1. आत्मसन्मान आणि इतरांप्रती सन्मान विकसित करणे

2. आपली क्षमता ओळखणे

3. स्वत:च्या मर्यादांना ओळख़णे आणि दुसर्‍यांच्या मर्यादा समजुन घेणे

4. आनंद आणि समाधान निर्माण करणे

5. ताण कमी करणे

6. प्रभावी समायोजन साधणे.

7. स्वतःला ओळखणे.

8. मानसिक आरोग्य वृद्धिंगत करणे.

9. समृद्ध वैयक्तिक मूल्ये निर्माण करणे.

 

श्री डॉ. के. एन. उदुपा यांच्या मते, तणावाचे चार टप्पे:

1. प्रथम टप्पा - मानसिक तणाव, चिंता, चिडचिड (मनोमय कोश - Manomaya Kosa)

2. द्वितीय टप्पा - रक्तदाब वाढणे, हृदयाचे ठोके वाढणे

3. तृतीय टप्पा - शरीरातील अवयवांवर परिणाम (प्राणमय कोश - Pranamaya Kosa)

4. चतुर्थ टप्पा - गंभीर आजार निर्माण होणे (अन्नमय कोश - Annamaya Kosa)

 

तणाव व्यवस्थापनासाठी योगिक साधना (Yogic Practices for Stress Management)

 योगिक तणाव व्यवस्थापनासाठी उपाय:

1) आसन: हस्तोत्तानासन, पादहस्तासन, त्रिकोणासन, उष्ट्रासन, अर्ध मत्स्येंद्रासन, सर्वांगासन, मत्स्यासन, भुजंगासन, पश्चिमोत्तानासन, सेतुबंधासन, शवासन.

2) प्राणायाम: नाडी शोधन, भ्रामरी.

3) श्वास जागरूकता (Breath Awareness).

4) योग निद्रा: शरीर आणि मन शांत करण्यासाठी.

5) अंतर्मौन: तणाव कमी करण्यासाठी प्रभावी.

6) ध्यान: चक्रध्यान, मांडूक्य उपनिषदावर आधारित चक्रीय ध्यान. हे मानसिक स्थैर्य वाढवते.

7) कर्मयोग: निष्काम कर्म आणि कर्मकौशल हे योगाच्या सिद्धांतानुसार तणाव कमी करतात.

 

ध्यान, विशेषतः (SVYASA) द्वारे विकसित सायक्लिक मेडिटेशन

 हे मांडूक्य उपनिषदाच्या तत्त्वावर आधारित असून साधनेची दोन टप्प्यांची प्रक्रिया आहे—ज्यामध्ये शरीराच्या स्नायूंना एकाच वेळी उत्तेजित व विश्रांती दिली जाते.

 प्रारंभिक प्रार्थना:

लये संबोध येच्छित्तं विक्षिप्तं शमयेत्पुन ।

सकसायं विजानियात्समप्राप्तं : नचालयेत् ।।

(मांडूक्य उपनिषदकारिका ३/४४)

 

या ध्यान प्रक्रियेचा उद्देश:

निद्रिस्त मनाला जागृत करणे आणि उत्तेजित करणे.

मनातील अस्थिरता शांत करणे.

मनाची मूलभूत स्थिरता किंवा अडथळे ओळखणे.

स्थिरतेत राहून मनाला अस्वस्थ न करता साधना करणे.

 

सायक्लिक मेडिटेशनची (Cyclic Meditation) तीन मूलभूत तत्त्वे:

 

1. त्वरित विश्रांती तंत्र (Instant Relaxation Technique - IRT) – आसनांच्या संथ हालचाली.

2. झटपट विश्रांती तंत्र (Quick Relaxation Technique - QRT) – आसनांसोबत श्वसन तंत्राचा समावेश.

3. सखोल विश्रांती तंत्र (Deep Relaxation Technique - DRT) – शरीर-जाणीव प्रक्रियेवर लक्ष केंद्रीत.

4. अतिरिक्त तणावाचे स्व-व्यवस्थापन (Self Management of Excessive Tension - SMET) – सायक्लिक मेडिटेशनचा एक महत्त्वाचा भाग.

 

सायक्लिक मेडिटेशनचे फायदे:

४५ मिनिटांच्या या ध्यानाने ६ तासांच्या खोल झोपेइतकी विश्रांती मिळते.

शवासन किंवा योग निद्रेत ९% पर्यंत ऑक्सिजनची गरज कमी होते, तर सायक्लिक मेडिटेशनमध्ये ती ३२% पर्यंत कमी होतो.

 या साधनेतील अडचणी:

मन कधी झोपाळू होते किंवा अतिशय सक्रिय होते.

 तणाव व्यवस्थापनासाठी हे एक प्रभावी साधन आहे.

  

पतंजली योगसूत्र आणि भगवद्गीतेतील ताण व्यवस्थापनाच्या संकल्पना आणि तंत्रे

 पतंजली योगसूत्रानुसार तणावाची कारणे

 

"व्याधि-स्त्यान-संशय-प्रमाद-आलस्य-अविरति-भ्रान्तिदर्शन-अलभ्धभूमिकत्व-अनवस्थितत्वानि चित्तविक्षेपास्तेऽन्तरायाः।। १.३० ।।"

(रोग, मानसिक आळस, शंका, दुर्लक्ष, आळशीपणा, विषयासक्ती, चुकीची समजूत, योगसाधनेत अयशस्वी होणे, आणि स्थिती टिकवता न येणे ही चित्तविक्षेपाची कारणे आहेत.)

 "दुःख-दौर्मनस्य-अङ्गमेजयत्व-श्वासप्रश्वासाः विक्षेपसहभुवः"(PYS 1.31)

➡ चित्तविक्षेपामुळे चार प्रमुख लक्षणे आढळतात:

 1. दुःख - शारीरिक किंवा मानसिक वेदना

2. दौर्मनस्य - दुःखी व निराश मनस्थिती

3. अंगमेजयत्व - शरीराचे कंपन

4. श्वास-प्रश्वासाचे असंतुलन

 

भगवद्गीतेतील तणावाचे वर्णन

 अर्जुनाला झालेल्या तणावाच्या लक्षणांचे वर्णन:

 अर्जुन उवाच

"दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम्।। १/२८ ।।"

(हे कृष्ण! या युद्धाच्या रणांगणात माझ्या स्वकीयांना पाहून मला अस्वस्थ वाटत आहे.)

 "गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते।

न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः।। १/३० ।।"

(माझ्या हातातून गांडीव धनुष्य सुटत आहे, माझ्या त्वचेचा दाह होत आहे, माझे मन चक्रावले आहे.)

 

भगवद्गीतेनुसार तणावाचे कारण आणि उपाय

 "ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते।

सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते।। २/६२ ।।"

(विषयांच्या चिंतनातून आसक्ती निर्माण होते, आसक्तीतून इच्छा उत्पन्न होते आणि इच्छेपासून क्रोध जन्मतो.)

 "क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः।

स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति।। २/६३ ।।"

(क्रोधामुळे मोह होतो, मोहामुळे स्मृतीभ्रंश होतो, आणि स्मृतीभ्रंशामुळे विवेक नष्ट होतो, ज्यामुळे व्यक्तीचा नाश होतो.)

 मानसिक अस्थिरतेची सविस्तर चर्चा:

पतनाची शिडी (Ladder of Fall)

मानसिक अस्थिरतेचा प्रवास विविध टप्प्यांतून होतो, जिथे माणूस एकामागोमाग एक चुकांचे पायऱ्या चढत जातो आणि अखेरीस संपूर्ण असंतुलनात पडतो.

 

योगाच्या तत्त्वांनुसार निरोगी जीवनशैली:

 योगशास्त्रानुसार मानसिक व शारीरिक आरोग्यासाठी खालील चार गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत:

1. आहार (Ahar) – संतुलित व सात्त्विक आहार मनाला स्थैर्य व शुद्धता प्रदान करतो.

2. विहार (Vihar - विश्रांती) – योग्य प्रमाणात विश्रांती व मनोरंजन मानसिक स्थैर्यास मदत करते.

3. आचार (Achar - आचरण) – नैतिक आणि शुद्ध आचरण मनाला स्थिर ठेवते.

4. विचार (Vichar) – सकारात्मक व तत्त्वज्ञानपूर्ण विचार मनाची दृढता वाढवतात.

5. व्यवहार (Vyavahara - निष्काम कर्म आणि कर्मसु कौशल्य) – कर्म करताना निष्कामता (फळाची अपेक्षा न ठेवणे) व कर्मसु कौशल्य (समर्पण भावाने कार्य करणे) महत्त्वाचे आहे.

 

श्रीमद्भगवद्गीतेतील श्लोक आणि त्याचा अर्थ:

 १)"वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः |

बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥" (भगवद्गीता ४-१०)

अर्थ:

जे लोक आसक्ति, भय आणि क्रोध यांच्यापासून मुक्त झाले आहेत, जे माझ्यात लीन झाले आहेत, जे माझा आश्रय घेतात, आणि जे ज्ञानतपश्चर्येने शुद्ध झाले आहेत, त्यांनी माझे स्वरूप प्राप्त केले आहे.

 

२)"नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषत: कृतम् |

अफलप्रेप्सुना कर्म यतत्सात्त्विकमुच्यते ॥" (भगवद्गीता १८-२३)

अर्थ:

जे कर्म नियमानुसार केले जाते, जे आसक्तिरहित असते, जे प्रेम व द्वेष यापासून मुक्त असते आणि जे फळाची अपेक्षा न ठेवता केले जाते, ते कर्म सात्त्विक मानले जाते.

 आधुनिक दृष्टिकोनातील तणावकारण (Stressors):

१) कोणताही सुखद किंवा दुःखद बदल.

२) केवळ कठीण वाटणाऱ्या परिस्थितीला ताण मानले जाते.

३) तणावाची तीव्रता व्यक्तीच्या भावनांवर अवलंबून असते.

४) काही वेळा तणावकारण (Stressor) प्रत्यक्ष अस्तित्वात नसते.

 ताणाची लक्षणे:

१) शरीरावर: डोकेदुखी, झोपेच्या समस्या, थकवा.

२) मनावर: अस्वस्थता, चिंता, राग, नैराश्य.

३) वर्तनावर: सामाजिक अलिप्तता, जास्त/कमी खाणे, व्यसन, व्यायामाचा अभाव.

निष्कर्ष:

योग, ध्यान, आणि योग्य जीवनशैलीमुळे तणावावर नियंत्रण ठेवता येते. भगवद्गीता आणि पतंजली योगसूत्रानुसार मानसिक स्थिरता, संयम, आणि आत्मज्ञान हे तणाव कमी करण्यासाठी प्रभावी उपाय आहेत.

 

----------------------------------------------------------------------

 

 (YCB level 2 च्या विद्यार्थ्यांसमोर दिलेले व्याख्यान दि. 10 व 11 एप्रिल 2025)